Быраканский наслег

Ыспыраапка

Быракаан нэһилиэгэ. Үөһээ-Бүлүү улууһа.

Административнай киинэ - Быракаан нэьилиэгэ. Быракаан улуус кииниттэн 90 км тэйиччи сытар. Быракаан нэһилиэгэ Оргет, Туобуйа, Харбалаах нэһилиэктэрин, Бүлүү улууһун кытта кыраныыссалаһа сытар. 363985,85 га иэннээх сиргэ тайаан сытар нэһилиэк.

Нэһилиэк историята.

Быракаан (эбэнкилии «үрэхчээн») улуус кииниттэн ыраах сытар кытыы сир да буоллар, 20 үйэ бастакы чиэппэригэр үөрэх-сайдыы саҕыллыытыгар, өй-санаа уһуктуутугар улууска бастакы хардыыны онорбут нэһилиэк буолар.Ол курдук улууска иккис оскуола Адам Кириллин туруорсуутунан Арбаҕастаахха 1912 сыллаахха Кириллин Филипп Васильевич 4 хостоох дьиэтигэр арыллыбыта. Кэлин Филипп о5онньор бэйэтин үбүнэн оскуола туттарбыта. Бу оскуолаҕа өр сылларга улуус биир бастакы үөрэхтээх учуутала Васильев Тихон Адамович ситиһиилээхтик улэлээбитэ. Бу оскуолаттан советскай былаас бастакы сылларыгар улууска, республика5а биллэр советскай-партийнай улэһиттэр Кононов Аввакум Данилович (Бүлүүуокуругун исполкомун председателэ), Дмитриев Аввакум Спиридонович (уорэх наркомун 1 солбуйааччы) үүнэн тахсыбыттара.Кэлин бу нэһилиэктэн улууска, республикаҕа ытыктанар, убаастанар чулуу үлэһиттэр үүнэн-үрдээн тахсыбыттара.

Билинҥи Быракаан дьиннээҕэ Арбаҕастаах диэн ааттаах Өргүөт нэһилиэгин сорҕото этэ. Өргүөт нэһилиэгэ былыр Тойоку, Арбаҕастаах, Сэлээдэр уонна Анкый диэн 4 аҕа ууһугар хайдыһан олорбут.

1919с Анкый а5а ууһа Өргүөттэн араҕан, Күһүккэ кииҥнээн, Быракаан нэһилиэгэ олохтоммут.

1931с «Коммуна сирдьитэ» колхоз Арбаҕастаах аҕатын ууһугар, Баһылайдьыт сиригэр-уотугар үөскээбитэ. Маҥнайгы бэрэссэдээтэлинэн Трофимов Спиридон -Суок улэлээбитэ. Колхоз маҥнай тэриллиитигэр 19 хаһаайыстыбалааҕа.

1931с Күһүт Быыпсайын сиригэр «Социализм суола» колхоз тэриллибит.

1934 с. Чаалбыкы түөлбэтигэр «Кыһыл Сулус» колхоз тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Алексеев Дмитрий Данилович быыбардаммыта, кини кэнниттэн Васильев Никита Спиридонович үлэлээбитэ.

1940 с. Арбаҕастаах уонна Чаалбыкы колхозтара холбоһон биир «Коммуна сирдьитэ» колхозка түмсүбүттэрэ.

1942 с. Быракаан нэһилиэгэр (Өргүөт Куһутугэр) баар «Социализм суола» колхоһу икки аны араарбыттара. Аҥаарын Арбаҕастаахха «Коммуна Сирдьитигэр» холбоон «Энгельс» аатынан колхоһу тэрийбиттэрэ. Аҥаарын Тойокуга «Кэскил Киинэ» колхозка холбообуттара. Нэьилиэк аатын сүтэримээри Арбаҕастаа5ы Быракаан нэьилиэгэ диэн ааттаабыттара.

1951с Быракаан төттөрү Өргүөккэ холбоспута «Энгельс» аатынан биир колхоз буолбуттара.

1941с А5а дойду улуу сэриитигэр Быракаан нэһилиэгиттэн 47 саа-саадах тутан сэриилэспиттэрэ.

Мантан 26 эдэркээн уолаттар күөгэйэр куннэригэр, олохторун төлүк ууран, кыргыс хонуутугар үйэ-саас туҕары хаалбыттара.

1941-1945 сс. Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх улэтин иһин мэтээлинэн «Энгельс» колхозтан 28 киьи наҕараадаламмыттара.

1991 с Быракаан учаастага Өргүөттэн арахсан туспа нэһилиэк буолбута. Нэһилиэк бастакы баһылыгынан Адамова Марина Спиридоновна ананан, төрөөбүт дойдутун сайдыытыгар сүнкэн кылаатын киллэрбитэ. Дьон -сэргэ олохсуйар усулуобуйатын тэрийэн, 9 кылаастаах оскуола, фельдшерско-акушерскай пуун дьиэлэрэ тутуллубуттара. Сана ыһыахтыыр площадка, пилорама улэҕэ киирбиттэрэ. Эдэр, талааннаах тэрилтэ салайааччыларын, улэһиттэрин бэйэтин тула түмэн, нэһилиэк сайдар суолга үктэммитэ.

2003с. «Быракаан нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии буолар. Баһылыгынан Ымычанов Владимир Егорович, дьон итэҕэлин ылан, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлии-хамныы олорор. Кэлиҥни кэмҥэ нэһилиэкпитигэр эдэр ыччат, о5о ахсаана эбиллэн иһэрэ киһини үөрдэр.Ыччаттарбыт оскуолаларын ситиһиилээхтик бутэрэн үрдүк уонна анал үөрэх кыһаларыгар үөрэнэн бүтэрэн төрөөбүт дойдуларыгар үөрэ-көтөнэһилиэк инникитин чэчирии сайдарыгар олук уурса үлэлии кэлэллэр. Ол да курдук 19 эдэр ыччат билигин үөрэнэ сылдьар. Нэһилиэккэ эдэр ыаллары өйөөн, кинилэргэ анаан саҥа микрооройуон тэрилиннэ. Саҥа дьаһалта дьиэтэ, гараж, сынньалан кииҥ үлэҕэ киирдилэр.2014 сылга 30 миэстэлээх детсад дьиэтэ, 4 олорор дьиэ тутулуннулар. 2015 сылга 2 ыал дьиэ туттан үөрүүлэрэ үрдүк. Кыра нэһилиэккэ бэйэлэрин кыахтарынан, баҕа өттүлэринэн күүскэ үлэлээн-хамнаан, нэьилиэк дьонун тыын боппуруоһун быһаарар өҥөлөөх дьоннор бааллара улахан күүс-көмө буолар кыахтаах. Оннук киһинэн ИП Прокопьев Валерий Иванович атыынан-эргиэнинэн, килиэп оҥоруутунан уонна тутуу маһынан нэһилиэнньэни хааччыйар. Эдэр, эрчимнээх нэьилиэк олохтоо5о Былачаев Гай Иванович бэйэтин күүһүҥэн лесовоз, пилорама булунан, ИП тэринэн, тутуу маһынан нэһилиэнньэни хааччыйыыга, транспортнай оҥолору оҥорууга ситиһиилээхтик үлэлиир. Крестьянскай хаһаайыстыба баһылыга ыраах Татария курдук сиртэн күтүөт буолан кэлэн Залалов Рафик Хусаинович олохтоох уолаттары, күтүөттэри салайан нэһилиэк бөдөн объектарын туттулар, чааһынай дьиэлэри тутууга улэлииллэр. 2017 с. дылы 40 миэстэлээх оскуола, үлэһиттэр олорор уопсай дьиэлэрэ, оҕо оонньуур площадката былааннанар. Нэьилиэк кытыы сиргэ сытабын диэбэккэ улуус иһинэн ыытыллар тэриллиилэргэ кыаҕа баарынан кыттар.

2006 сылтан улууска маҥнайгынан арыгыттан аккаастаммыт Быракаан нэһилиэгин олохтоохторо инникигэ эрэллээхтэр, сайдар-тупсар суолу тутуһаллар.

2015 с. нэьилиэнньэ ахсаана- 257, ыалын ахсаана- 44

Нэьилиэнньэ сурун дьарыга - сылгы-сүөһү иитиитэ.

Оскуола саастаах оҕо- 32, оҕо саадын иитиллээччитэ- 20, устудьуона - 19.

Географическая и историческая справка

Населенный пункт Быракан находится на западе РС(Я) в Верхневилюйском улусе(районе) на 63 градусов 00`00` градуса северной широты и 121градуса13`00 градуса восточной долготы на берегу озера "Эбе", высота над уровнем моря 208 м. Расстояние от административного центра с.Верхневилюйск - 90 км.

Климат резко-континентальный, средняя температура января от -36 градусов на юге до -40 градусов на севере, июля +12...+14 градусов. Годовое количество атмосферных осадков колеблется от 200-250 мм. в год. В мерзлотном отношении район и работ расположен в прерывистого развития многолетнемерзлых пород. Глубина сезонного протаивания колеблется от 0,4 до 0,9 метров. Растительность представлена лиственницей , сосной, березой и различными кустарниками. Повсеместно встречаются лиственничные леса. Из лиственных пород преобладают тальник и ива. Широко развиты ерник, ольха, можжевельник, багульник, травяной ярус, мхи и лишайник.

Особо охраняемые природные территории отсутствует.

Экологическая ситуация в наслеге стабильно.